Zwyrodnienia stawów – przyczyny, objawy, jak leczyć?

Zwyrodnienia stawów (ang. Osteoarthritis, OA) nie mogą zostać w pełni wyleczone, ponieważ do tej pory nie udało się opracować skutecznego leku na chorobę . Leczenie zwyrodnienia stawów jest uzależnione od miejsca rozwoju i przebiegu schorzenia, a głównymi celami terapii są ograniczanie bólu, zapobieganie dalszej degradacji stawu, poprawienie funkcjonalności i umożliwienie choremu wykonywania codziennych czynności.

Amerykańskie Kolegium Reumatologiczne (ang. The American College of Rheumatology) (Hochberg, 2012), Europejska Liga Przeciw Reumatyzmowi (ang. The European League Against Rheumatism) (Zhang, 2007) i Międzynarodowe Towarzystwo Badania Choroby Zwyrodnieniowej Stawów (ang. The Osteoarthritis Research Society International) (McAlindon, 2014: Zhang. 2010) wydały wytyczne dotyczące leczenia choroby zwyrodnieniowej stawów biodrowego, kolanowego oraz dłoni.

Wszystkie wytyczne zalecają stosowanie podejść zarówno farmakologicznych jak i niefarmakologicznych. Część z tych zaleceń odnosi się do metod medycyny komplementarnej i integracyjnej, wliczając w to stosowanie takich technik jak akupunktura w ogólnym schemacie leczenia. Progresja zwyrodnienia stawów jest zwykle powolna i trwa przez dziesięciolecia, umożliwiając zindywidualizowane opcje terapeutyczne.

Główne zasady przewodnie leczenia zwyrodnienia stawów można przedstawić w następujący sposób:

• Opierać stosowane postępowanie na uciążliwości bólu, niepełnosprawności i stresie, którego doznaje chory, a nie na zmianach radiograficznych  
• Wspierać chorego poprzez zapewnianie mu porad dotyczących prostych środków, które można podjąć, aby sobie pomóc
• Jeżeli najprostsze środki nie działają, stosować bardziej zaawansowane podejścia wymagające specjalistycznej wiedzy. Nie wahać się udać do reumatologa na dowolnym etapie leczenia

W przypadku zwyrodnienia stawów zalecane jest stosowanie podejścia holistycznego, ponieważ jest to choroba przewlekła i trwająca przez całe życie pacjenta.

W poniższej tabeli przedstawiono niektóre z problemów, które mogą wymagać rozwiązania u chorego.

* Wykonane na podstawie: Manek NJ. Osteoarthritis Baseline Program in: Osteoarthritis Medical/Surgical

Zwyrodnienia stawów ze względu na rodzaj choroby mogą mieć różne przyczyny. Osoba mająca zwyrodnienia stawów pierwotne nie ma wpływu na rozwój osteoartrozy.

Zwyrodnienia stawów pierwotne mogą być spowodowane:

• skłonnościami genetycznymi,
• nieprawidłowym składem chemicznym mazi stawowej,
• niewłaściwym ukrwieniem stawów,
• wpływem różnych chorób o podłożu hormonalnym czy metabolicznym

Przyczyny pojawienia się zwyrodnienia stawów mogą mieć również charakter wtórny, a przy odpowiedniej kontroli można zmniejszyć ryzyko zachorowania.

Główne przyczyny zapalenia stawów wtórnego:

• nadwagę i otyłość – zdrowa waga zmniejsza ryzyko zmian zwyrodnieniowych,
• osłabienie mięśni otaczających staw – rozwijanie mięśni otaczających stawy mogą ograniczyć szanse zachorowania,
• czynniki zawodowe – praca, w której wykonuje się czynności często obciążające stawy, prowadzi do tworzenia się zmian zwyrodnieniowych. Często jedyną możliwością zmniejszenia ryzyka choroby jest zmiana pracy,
• uprawianie sportów – zbyt intensywne angażowanie się w daną dyscyplinę może zwiększyć prawdopodobieństwo zwyrodnienia stawów,
• zaburzenia w budowie stawu – aby zniwelować skutki zaburzeń, należy korygować budowę stawu operacyjnie, rehabilitacyjnie lub poprzez stosowanie ortez na kolano czy wkładek.

Zwyrodnienia stawów w większości swoje pierwsze objawy wykazuje po 40 roku życia. Początkowo objawy są odczuwalne wyłącznie podczas ruchu, ale z biegiem czasu przeradza się to również w dyskomfort podczas spoczynku.

Zapalenia stawów mają kilka głównych objawów:

• Ból – zwłaszcza przy rozpoczęciu danej czynności, np. wstawanie z łóżka
• Sztywność stawów – zazwyczaj rano lub po dłuższym spoczynku
• Ograniczenie ruchomości – ograniczenie pełnego zakresu ruchu stawu, np. brak możliwości pełnego wyprostu kończyny
• Trzeszczenie w stawach – tarcie, które pojawia się w trakcie ruchu
• Zniekształcenia w obrębie stawów – spowodowane zmianami pierwotnego ustawienia stawów

Zapalenia stawów były celem wielu prac naukowych w kontekście skuteczności leczenia holistycznego. W poniżej omawianych badaniach wykazano bezpieczeństwo i dobrą tolerancję stosowania nutraceutyków, tzj. składników biologicznie aktywnych, wywierających udokumentowany i korzystny wpływ na zdrowie poprzez ich udział w procesach metabolicznych, takich jak glukozamina i siarczan chondroityny w ramach przeprowadzania terapii zapalenia stawów z zastosowaniem metod medycyny integracyjnej (Ragle, 2012).

Biorąc pod uwagę wysoką częstość występowania zapalenia stawów i powiązanej z nią niepełnosprawnością oraz dobry profil bezpieczeństwa nutraceutyków i potencjalne korzyści płynące z ich stosowania, wykorzystywanie tych środków w terapii choroby zwyrodnieniowej stawów w przypadku niektórych pacjentów wydaje się być wskazane (Macfarlane, 2012).

Do tej pory, przeprowadzono kilka badań klinicznych oceniających skuteczność tych produktów, jednak uzyskane wyniki są niejednoznaczne. Chociaż w niektórych grupach albo podgrupach leczonych za pomocą nutraceutyków wykazano poprawę w zakresie ograniczenia bólu, usprawnienia funkcjonalności i występowania korzystnych efektów strukturalnych, wyniki nie są spójne we wszystkich badaniach (Cameron, 2014). W przyszłych badaniach należy zwrócić szczególną uwagę na skład badanych produktów.    

S-adenozylometionina (SAM)

S-adenozylometionina (SAM) jest to związek naturalnie występujący we wszystkich żywych komórkach. Jako donor grupy metylowej, związek ten jest ważny w przebiegu reakcji metylacji, które pomagają w wytwarzaniu proteoglikanów chrząstki. Właściwości tego związku mogą sugerować jego zdolności do naprawy chrząstki, w szczególności zwiększenia syntezy i proteoglikanów i proliferacji chondrocytów (Bottiglieri, 2002). 

Badania

Metaanaliza jedenastu randomizowanych badań klinicznych porównująca skuteczność stosowania SAM z placebo albo niesteroidowymi lekami zapalnymi (NLPZ) u prawie 1500 pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów (większość z chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego) wykazała, że ​​SAM wydaje się być tak samo skuteczna jak NLPZ w zmniejszaniu bólu i poprawie funkcjonowania (Soeken, 2002).

W badaniach stosowano dawki doustne w zakresie od 400 mg do 1200 mg dziennie a większość prób trwała tylko 1 miesiąc. Poza brakiem danych długoterminowych, autorzy zauważyli, że nie mogą wykluczyć właściwości przeciwdepresyjnych SAM jako czynnika przyczyniającego się do jego widocznej skuteczności. SAM wydaje się być równie skuteczna w zmniejszaniu bólu (wielkość efektu = 0,12) w porównaniu z NLPZ, niezależnie od dawki SAM lub czasu trwania badania.

Ponadto pacjenci leczeni SAM mieli o 58% mniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia działań niepożądanych niż pacjenci leczeni NLPZ. Kolejna praca przeglądowa i metaanaliza przeprowadzona przez Agencję Badań i Jakości w Opiece Zdrowotnej (ang. The Agency for Healthcare Research) również wykazała, że ​​SAM jest skuteczniejsza niż placebo i wykazuje porównywalne z NLPZ właściwości w zmniejszaniu bólu związanego z chorobą zwyrodnieniową stawów (AHRQ, 2002).

W kolejnym randomizowanym badaniu klinicznym porównano działanie SAM (1200 mg dziennie) z celekoksybem (200 mg dziennie) w leczeniu choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego (Nairn, 2004). SAM wykazała podobną skuteczność jak celekoksyb, jednak efekty jej działania pojawiały się później (prawie po miesiącu) w stosunku do celekoksybu. Działania niepożądane SAM były łagodne. Jednym z problemów napotkanych w tym badaniu było to, że preparat SAM stracił 50% swojej mocy w pewnym momencie co wymusiło zastosowanie nowej partii w celu kontynuowania eksperymentu. Zdarzenie to uwydatnia obawę o stabilność preparatów SAM.

Podobnie jak w przypadku innych suplementów diety, dokładna ilość składnika aktywnego zawarta w preparatach handlowych może być różna. Chociaż dane sugerują, że SAM wykazuje skuteczne działanie w terapii zwyrodnienia stawów, potrzebne są dalsze badania w celu potwierdzenia tych efektów w dłuższym przedziale czasowym. Konieczne jest również ustalenie optymalnej dawki preparatu. 

„Wpływ SAM na ból i funkcjonalność może być potencjalnie klinicznie istotny i chociaż oczekuje się, że efekty będą niewielkie, związek ten zasługuje na dalszą ocenę kliniczną w odpowiednio dużych, randomizowanych badaniach w grupach równoległych u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego lub biodrowego” (Rutjes, 2009).

Przeciwdepresyjne działanie SAM

Działanie przeciwdepresyjne S-adenozylometioniny (SAM) jest prawdopodobnie związane ze zwiększonym poziomem serotoniny, dopaminy i noradrenaliny w mózgu, których synteza wymaga obecności SAM wraz z witaminą B-12 i kwasem foliowym. Metaanaliza badań z kontrolowanym placebo oceniających wpływ SAM na leczenie obniżenia nastroju potwierdza skuteczność i bezpieczeństwo równoważne konwencjonalnym antydepresantom (AHRO, 2002).

SAM ma mniej działań niepożądanych i nie ma opisanych klinicznie istotnych interakcji ze środkami farmaceutycznymi. W niektórych przypadkach, gdy SAM jest dostosowywana do dawki terapeutycznej, zgłaszane są umiarkowane pobudzenie i niepokój, ale te działania niepożądane zwykle ustępują w ciągu kilku tygodni. SAM może być stosowana jako adiuwant z selektywnymi inhibitorami zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI) i innymi konwencjonalnymi lekami przeciwdepresyjnymi.

U pacjentów, którzy nie zareagowali lub odpowiedzieli tylko częściowo na konwencjonalne antydepresanty, wykazano, że stopniowe zwiększanie dawki SAM od 800 mg do 1600 mg/dobę poprawia ogólną odpowiedź i przyspiesza tempo poprawy klinicznej (Alpert, 2004). To zintegrowane podejście może również pozwolić na zmniejszenie dawek stosowanych konwencjonalnie leków przeciwdepresyjnych w przypadkach opornych na leczenie nawet o 30%.

Glukozamina/Chondroityna

Badanie GUIDE było randomizowanym, podwójnie ślepym badaniem z kontrolowanym placebo oceniającym działanie siarczanu glukozaminy 1500 mg/dzień w porównaniu z 1 g acetominofenu stosowanym trzy razy dziennie względem placebo, prowadzonym przez 6 miesięcy (Herrero-Beaumont. 2007). W przypadku występowania bólu u pacjentów, podawany był Ibuprofen.

Badania wykazały, że siarczan glukozaminy w doustnej dawce 1500 mg raz dziennie był skuteczniejszy niż placebo w leczeniu objawów choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego. Chociaż acetaminofen również wykazywał wyższą skuteczność niż placebo, nie przejawiał znaczącego efektu w poprawie funkcjonalności.

Badanie GAIT, było związane z błędnymi założeniami eksperymentu, ponieważ w tym eksperymencie wykorzystano chlorowodorek glukozaminy (a nie siarczan glukozaminy) co zostało ostro skrytykowane (Tfochberg, 2006). Biorąc pod uwagę całość, wydaje się, że istnieją dowody na poparcie stosowania siarczanu glukozaminy w chorobie zwyrodnieniowej stawów zarówno z chondroityną jak i bez niej (Wu, 2013).

Niezmydlające się frakcje olejów z awokado i soi (ASU)

Niezmydlające się frakcje olejów z awokado i soi (często określane jako ASU) to naturalny, mieszany ekstrakt roślinny wytwarzany z awokado i olejów sojowych, które zostały przebadane jako substancja możliwa do wykorzystania w terapii choroby zwyrodnieniowej stawów. ASU składają się w jednej trzeciej z oleju z awokado oraz w dwóch trzecich z oleju sojowego i powstają w wyniku hydrolizy.

Jeden z mechanizmów działania ASU wskazuje na wpływ tych związków na syntezę kolagenu typu 2. Dane z 4 kluczowych badań sugerują korzystny wpływ ASU na chorobę zwyrodnieniową stawu kolanowego albo biodrowego przez co najmniej 6 miesięcy (Christensen, 2008). ASU wykazały pozytywne wyniki w odniesieniu do zmniejszenia stosowania niesteroidowych leków przeciwzapalnych, poprawy funkcjonalności i obniżenia bólu w punktach końcowych większości analizowanych badań.

Interesujący w odniesieniu do ASU jest potencjał tej substancji do modyfikacji struktury i spowolnienia progresji radiograficznej w ciągu 3 lat, zwłaszcza w przypadku choroby zwyrodnieniowej stawu biodrowego (Maheu, 2014). To odkrycie i jego znaczenie kliniczne wymagają dalszego potwierdzenia w większych badaniach. Pierwsze bezpośrednie porównanie między stosowaniem ASU 300 mg raz na dobę a siarczanem chondroityny przyjmowanym w dawce 400 mg trzy razy na dobę w przypadku choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego przez okres 6 miesięcy nie wykazało różnic w skuteczności lub bezpieczeństwie obu preparatów (Pavelka, 2010).

Wartość wskaźnika WOMAC spadła w obu grupach o około 50%. Kluczowym wynikiem uzyskanym dla badanych substancji było ciągłe, stopniowe zmniejszanie codziennego przyjmowania leków ratunkowych w obu grupach. Ogólna skuteczność preparatów została oceniona jako doskonała przez ponad 80% pacjentów. Oba nutraceutyki były bezpieczne i dobrze tolerowane. Można założyć, że przyjmowanie ASU raz na dobę będzie prowadzić do lepszego przestrzegania zaleceń w rutynowej terapii. Chociaż ilość dowodów nie jest duża, rozsądne wydaje się sugerowanie stosowania ASU 300 mg dziennie przez minimum 3 miesiące u pacjentów z umiarkowaną objawową chorobą zwyrodnieniową stawu biodrowego lub kolanowego.

Metylosulfonylometan (MSM)

Metylosulfonylometan (MSM), izo-oksydowana forma dimetylosulfotlenku (DMSO) jest powszechnym składnikiem wielu dostępnych bez recepty preparatów do stosowania miejscowego i doustnych suplementów diety sprzedawanych w przypadku różnych problemów zdrowotnych, w tym zapalenia stawów.

Pomimo wielomilionowej sprzedaży i ogromnej popularności w publikacjach laickich, w literaturze medycznej dostępnych jest bardzo niewiele dowodów na ocenę roli MSM w leczeniu zapalenia stawów. Brak również, dostępnych danych dotyczących potencjalnych mechanizmów działania. W 12-tygodniowym, podwójnie ślepym, randomizowanym badaniu klinicznym z kontrolowanym placebo w przypadku łagodnego lub umiarkowanego zapalenia stawu kolanowego (n=118), wykazano, że przyjmowanie 500 mg MSM trzy razy dziennie, stosowanego samodzielnie lub w połączeniu z 500 mg chlorowodorku glukozaminy trzy razy dziennie, znacząco złagodziło ból (Usha, 2004).

Inne mniejsze badanie wykonane na pacjentach z chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego (n=50) sugerowało, że stosowanie MSM w dawce 6 g dziennie przez 12 tygodni zmniejszało ból i poprawiało funkcjonowanie według skali WOMAC (Kim. 2006). Autorzy badania zauważyli jednak, że uzyskany efekt był niewielki i prezentował wątpliwe znaczenie kliniczne. Metaanaliza 3 badań, powstała w wyniku rozważenia połączenia danych uzyskanych z eksperymentów z wykorzystaniem MSM albo DMSO, wskazała na znaczny stopień heterogenności i potwierdziła brak istotnego zmniejszenia bólu według skali VAS (Brien, 2011).

Z tego powodu dowody sugerują, że DMSO i MSM nie są klinicznie skuteczne w zmniejszaniu bólu w trakcie leczeniu zapalenia stawów. Obecnie nie można wyciągnąć ostatecznych wniosków z danych ze względu na mieszane wyniki i stosowanie nieodpowiednich okresów dawkowania (Brien, 2008)

Preparaty Roślinne w Leczeniu Choroby Zwyrodnieniowej Stawów

• Czarci Pazur

Czarci pazur (Harpagophytum procumbens), to tradycyjny południowoafrykański lek ziołowy stosowany w stanach reumatycznych, który może być ciekawą opcją w leczeniu zapalenia stawów. Do tej pory ukazało się 14 badań klinicznych oraz przegląd literatury z lat 1966-2006, oceniający jego skuteczność w zwalczaniu zapalenia stawów (Brien, 2006).

Autorzy tego przeglądu zauważyli, że jakość metodologiczna istniejących badań klinicznych była generalnie niska i chociaż dostarczają one pewnego wsparcia dla pozytywnego działania czarciego pazura w leczeniu choroby zwyrodnieniowej stawów, wymagają dalszego potwierdzenia klinicznego. Ogólnie rzecz biorąc, zebrane do tej pory dane nie dają jednoznacznych odpowiedzi na dwa kluczowe pytania: (1) Czy czarci pazur działa? i (2) Czy stosowanie czarciego pazura jest bezpieczne?

Przegląd wykonany przez Cohrane dotyczący działania czarciego pazura w leczeniu bólu krzyża wykazał, że przyjmowanie dziennych dawek, standaryzowanych na 50 mg albo 100 mg harpagozydu, dawało lepsze rezultaty niż placebo w krótkoterminowej poprawie bólu i leczeniu ratunkowym (Gagnier, 2007). Podsumowując, według obecnie dostępnych danych stosowanie czarciego pazura wydaje się być związane z niewielkim ryzykiem (w stosunku do niesteroidowych leków przeciwzapalnych) i może być korzystne w krótkotrwałym leczeniu bólu związanego z chorobą zwyrodnieniową stawów (8-12 tygodni).

Inne Preparaty Roślinne w Leczeniu Choroby Zwyrodnieniowej Stawów

Wiele popularnych zaleceń dietetycznych dla pacjentów chorych na zwyrodnienia stawów obejmuje ekstrakty z ananasa (bromelaina), imbiru i kurkumy, których skuteczność jest potwierdzona przez dowody anegdotyczne. Przykładowo, suplementy bromelainowe wydają się mieć potencjał w leczeniu łagodnej objawowej choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego, ale nie w umiarkowanego lub ciężkiego stadium tego schorzenia (Brien, 2006).

W badaniach nad zwyrodnieniami stawów bromelainę stosowano w dawkach od 540 mg do 1890 mg na dobę, we wszystkich przypadkach występowało po kilka przykładów działań niepożądanych. Imbir ma działanie przeciwzapalne, co może potencjalnie przynieść korzyści pacjentom z chorobą zwyrodnieniową stawów, ponieważ schorzenie to postępuje w wyniku procesu zapalnego odbywającego się na poziomie chrząstki i kości podchrzęstnej.

Dane uzyskane z badań klinicznych prezentują jednak mieszane wyniki takiego podejścia. W dużym, podwójnie ślepym, randomizowanym badaniu klinicznym (n=247) stwierdzono, że imbir zmniejsza ból w przypadku zwyrodnienia stawu kolana u większości pacjentów (Altman, 2001), a w oddzielnym badaniu krzyżowym imbir wykazywał istotne działanie w leczeniu zwyrodnienia stawów wyłącznie w pierwszym okresie leczenia (Bliddal, 2000). Do tej pory nie przeprowadzono szczegółowych badań w celu ustalenia prawidłowego dawkowania imbiru.

Działania niepożądane po spożyciu imbiru chociaż rzadkie, mogą obejmować łagodne skutki żołądkowo-jelitowe, takie jak zgaga, biegunka czy podrażnienie jamy ustnej. Jeżeli rozważasz polecanie imbiru swoim pacjentom z chorobą zwyrodnieniową stawów, sprawdź najpierw, czy przyjmują oni leki przeciwzakrzepowe takie jak warfaryna (kumadyna), ponieważ imbir może wpływać na aktywność fibrynolityczną. Dlatego jeśli opiekujesz się pacjentami, którzy przyjmują warfarynę i zaczynają stosować duże dawki imbiru, uważnie monitoruj ich INR (znormalizowany współczynnik czasu protrombinowego). Wcieranie olejku imbirowego w bolące stawy jest zalecane, chociaż technika ta nie została jeszcze dokładnie zbadana.

Kurkuma prezentuje się jako potencjalny lek na zapalenie stawów, a niedawno opublikowano zachęcające dane z badań wykonanych na zwierzętach. Do tej pory brakuje solidnych danych dotyczących leczenia choroby zwyrodnieniowej stawów kurkumą, jednak jest ona tutaj wymieniona, ponieważ istnieje wiele dowodów pochodzących „z laboratoryjnego blatu” wskazujących na przeciwzapalne właściwości jej składnika aktywnego, kurkuminy, które mogłyby być korzystne w terapii OA (Aggarwal, 2007). Stwierdzono, że połączenie czarciego pazura, kurkumy i bromelainy łagodzi zarówno ostry, jak i przewlekły ból związany z chorobą zwyrodnieniową stawów. Ta kombinacja trzech roślin miała również doskonały profil tolerancji i może być cenną oraz bezpieczną alternatywą dla niesteroidowych leków przeciwzapalnych u pacjentów cierpiących na chorobę zwyrodnieniową stawów (Conrozier, 2014).

Terapie Miejscowe

• Krem z kapsaicyną

Kapsaicyna jest alkaloidem pochodzącym z nasion i błon roślin z rodziny psiankowatych, do której należy papryka pospolita. Wykazano, że krem ​​z kapsaicyną (w stężeniu od 0,025% do 0,075%) jest lepszy niż placebo w leczeniu choroby zwyrodnieniowej dłoni i stawu kolanowego (Zhang. 1994). Związek ten posiada jednak kilka mniejszych wad: bywa nieco niewygodny w użyciu, może podrażniać oczy i usta, czasami wymaga od 3 do 4 aplikacji dziennie, a poprawa może nastąpić dopiero po 3-4 tygodniach od użycia. Niemniej jednak substancja ta jest bezpieczna i może być stosowana jako monoterapia.

Żel z arniki górskiej nakładany dwa razy dziennie przez 6 tygodni obniżył wyniki według skali WOMAC dotyczące bólu, sztywności i funkcjonalności w przypadku łagodnej albo umiarkowanej choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego (Knuesel, 2002). Tolerancja miejscowo stosowanej arniki została oceniona przez użytkowników jako „dobra” a sama arnika nie ustępuje ibuprofenowi w leczeniu choroby zwyrodnieniowej stawów dłoni (Widrig, 2007). Arnika została zatwierdzona przez niemiecką Komisję E jako środek odpowiedni do stosowania miejscowego ze względu na swoje właściwości przeciwzapalne i przeciwbólowe, jednak amerykańska FDA sklasyfikowała czystą arnikę jako niebezpieczny preparat roślinny (FDA, 2015).

• Przygotowanie do Operacji

Pomimo doskonałej opieki medycznej i stanowczych zmian w stylu życia, wielu pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów ostatecznie będzie wymagało operacji wymiany stawu. Decyzję o podjęciu zabiegu chirurgicznego należy podejmować wyłącznie po dokładnym rozważeniu alternatyw i po ocenie indywidualnych czynników ryzyka chirurgicznego w odniesieniu do potencjalnych korzyści. W przypadku interwencji chirurgicznej, należy pamiętać, że stan psychiczny pacjenta w momencie operacji może mieć głęboki wpływ na uzyskane wyniki kliniczne. Badania wykazały, że wysoki poziom niepokoju, depresji i poczucie obniżonej jakości życia może utrzymywać się nawet 2 lata po wypisie ze szpitala (Saur, 2001; Connemey, 2001; Blumenthal. 2003). 

Okres przedoperacyjny

1. Przed zabiegiem naucz się technik relaksacyjnych, takich jak ćwiczenia oddechowe, metody wizualizacyjne, a nawet hipnoterapia. Obecnie dostępne są płyty CD i nagrania mp3, które mogą w tym pomóc. Im bardziej pacjent jest zaznajomiony z tymi technikami przed operacją, tym skuteczniejsza będzie interwencja chirurgiczna, więc należy pozostawić wystarczająco dużo czasu na „rytualizację” tych technik. Posłuchaj przykładowego ćwiczenia obrazowania.
2.   Nawiąż kontakt z kimś, kto przeszedł już podobny zabieg. Zapewnienie ze strony kogoś, kto odbył analogiczną procedurę, może być bardzo pomocne. Badanie mężczyzn, którzy mieli przejść operację pomostowania tętnic wieńcowych wykazało, że chorzy mieszkający z pacjentami, którzy już przeszli operację wcześniej (w przeciwieństwie do tych, którzy wciąż na nią czekali), byli mniej niespokojni, szybciej się poruszali i spędzili mniej czasu w szpitalu (Kulik, 1996).
3. Odwiedź szpital, w którym masz mieć wykonywany zabieg, aby dowiedzieć się, czego możesz się spodziewać w dniu operacji. Znajomość placówki i „planu zabiegu” jest ważnym czynnikiem łagodzącym strach i niepokój.

Operacja

1. Wykonuj ćwiczenia oddechowe lub techniki medytacyjne podczas oczekiwania na operację i przed znieczuleniem. Może to zwalczyć lęk antycypacyjny, który może rozwinąć się podczas samotnego przebywania w pomieszczeniu przed salą operacyjną.
2.     Użyj płyty CD w celu słuchania relaksującej muzyki albo nagrań. Wiele placówek pozwala pacjentom na wniesienie odtwarzacza CD lub mp3 do użytku podczas operacji. Często anestezjolog może pomóc w umożliwieniu tego.

Po operacji

1. Kontynuuj praktykowanie technik wizualizacyjnych lub słuchania wybranej muzyki podczas okresu rekonwalescencji 
2. Rozważ korzystanie z technik umysł-ciało do kontrolowania bólu pooperacyjnego. Ponownie, mogą to być ćwiczenia z zakresu technik wizualizacyjnych lub kliniczna sesja hipnoterapii
3. Korzystaj z akupresury, aby zapobiegać (lub zwalczać) nudności wywołane lekami

Liczne badania wykazały ogólną skuteczność akupunktury, a stymulacja punktu PC6 może być w szczególności przydatna w leczeniu pooperacyjnych nudności i wymiotów. Niedawna aktualizacja przeglądu Cochrane (Lee, 2009) przeanalizowała 40 wysokiej jakości badań na prawie 5000 pacjentach pooperacyjnych. Stymulacja punktu PC6 znacznie zmniejszyła nudności i wymioty w porównaniu z leczeniem pozorowanym. W rzeczywistości, stymulacja punktu PC6 była tak samo skuteczna jak leki przeciwwymiotne, ale miała mniej (i występujących w mniejszym nasileniu) skutków ubocznych.